Kompozycje organowe Jana Gawlasa – opis hymnologiczny
Organowa twórczość chorałowa Jana Gawlasa ma również znaczenie hymnologiczne. Utrwala bowiem unikalny repertuar pieśni religijnej protestanckiego Śląska Cieszyńskiego.
Repertuar chorałów wywodzi się z tradycji śpiewnika Jerzego Trzanowskiego [1]. Kancjonał ten zawierał ponad 400 pieśni staroczeskich i polskich, pieśni przetłumaczonych z niemieckiego i łaciny, oraz 90 tekstów Trzanowskiego. Był on używany do połowy XX wieku (na Zaolziu) i doczekał się 215 wydań (!). Śpiewnik ten miał znaczenie dla Śląska, Czech i Moraw, Bałkanów a wraz z emigrantami dotarł nawet do Ameryki. Odegrał ogromną rolę w krzewieniu idei reformacji w krajach słowiańskich, w tym Polsce. Z tego powodu Trzanowski zwany jest „Słowiańskim Lutrem”.
Kontynuacją jego zbioru (przez pewien czas wydawaną równolegle) był Kancyonał ks. Jerzego Heczki z roku 1865 [2] . Był on w większości tłumaczeniem śpiewnika Trzanowskiego i powstał na fali ruchów narodowościowych, kiedy zaczęto odczuwać potrzebę odrębności językowej [3]. Wydawano go na przestrzeni prawie 100 lat i posiadał w sumie 21 edycji [4]. Tylko za czasów życia Gawlasa powstało aż 8 wydań, spośród których ostatnie ukazało się w roku 1954 [5]. Śpiewnik ten miał zasadnicze znaczenie dla utrwalania polskości wśród ewangelików na Śląsku Cieszyńskim i na Zaolziu.
Kancjonał Heczki nie zawiera nut. Melodie używane do tych pieśni zachowały się m.in. w zbiorach Jerzego Klusa oraz Pawła Pustówki [6]. Opracowania chorałowe Gawlasa zachowane w zbiorach D4 i 957R stanowią tylko wybór pieśni spośród obszernego repertuaru śpiewnika Heczki. Na uwagę zasługuje koncentracja na pieśniach pochodzenia „słowiańskiego”. Prawie brak tutaj pieśni pochodzenia niemieckiego. Być może w czasie II Wojny Światowej, kiedy opracowania te powstawały, był to celowy zamysł? W rękopisie D4, na pustej karcie przewidzianej dla chorału „Chrystus się narodził”, tytuł został skreślony ołówkiem a pod spodem umieszczony dopisek: „niemiecki”.
Wyjątkiem są pieśni: „Chwała bądź w wysokości” (Johanna Mühlmanna) do znanej melodii Bartholomäusa Gesiusa, „Cóżeś uczynił „(Johanna Herrmana) czy pojedyncze opracowanie (poza zbiorami D4 i 957) znanej pieśni „Grosser Gott dich loben wir” (Ignatz Frantz 1768) [7].
Wszystkie pieśni opracowane przez Gawlasa znajdują się w śpiewniku Heczki. Wyjątek stanowią polskie kolędy: „Wśród nocnej ciszy”, „W żłobie leży”, „Gdy się Chrystus rodzi”, „Bóg się rodzi”. Wśród tytułów znajdziemy też pieśń: „Jest pisano dawnym rokiem”. W śpiewnikach Heczki pieśń ta już nie występuje, ale znana i używana (do innych tekstów) była jej melodia. Tematykę i treść pieśni (jest to pieśń pasyjna) odtworzyć można sięgając do starszych polskojęzycznych kancjonałów.
Kancjonał Heczki podzielony jest na tzw. „rubryki”, czyli działy tematyczne segregujące pieśni według ich przynależności do danego okresu roku kościelnego czy obszaru tematycznego. Porządek ten stał się podstawą proponowanego układu tematycznego dla opracowań chorałowych w zestawieniu VI. W repertuarze wybranym przez Gawlasa zwraca uwagę stosunkowo duża ilość parafraz Credo (sześciu wariantów tekstów „Wierzymy…”). Zostały one przyporządkowane poszczególnym okresom roku kościelnego (Adwent, Narodzenie Pańskie, Męka i śmierć Chrystusowa, Zmartwychwstanie, Zielone Świątki, Wniebowstąpienie Pańskie). Najwyraźniej istniała tradycja utrwalania tożsamości chrześcijańskiej w oparciu o dane wydarzenie roku kościelnego.
Pieśni opracowane przez Gawlasa już za jego życia powoli stawały się coraz mniej popularne, ponieważ coraz większego znaczenia nabierały nowe pieśni wprowadzane na Śląsku Cieszyńskim poprzez ruchy przebudzeniowe, ewangelizacyjne. Mimo to, część pieśni przetrwała do dziś. W zaktualizowanej wersji językowej znalazły one swoje miejsce w śpiewnikach wydawanych po II wojnie światowej a potem w aktualnym Śpiewniku Ewangelickim (2002) i są nadal w użyciu. Jednym z celów niniejszej edycji było ukazanie twórczości Gawlasa w kontekście tradycji, z której muzyka ta wypływa. Stąd celowe wydawało się zamieszczenie tekstów opracowywanych pieśni w wersji językowej z tamtego czasu.
Wykaz melodii pieśni opracowanych przez Jana Gawlasa na organy
Wykaz tekstów według Kancjonału Jerzego Heczki
przypisy
1 J. Trzanowski, Cithara Sanctorum. Apocv. Pjsne Duchownj Staré y Nowé Kterychž Cyrkew Krestanská pri Weyročnjch Slawnostech a Památkách Jakož y wewsselikých potrebách swých obecnich yobwzlastnijch prospechem mnohým uživá: Knimžto pridaný gsau Pjsne Dr. M. Luthera wssecky z Nnemecké reči do nassi Slowanské Preložené, Levoca 1636.
2 J. Heczko, Kancyonał czyli śpiewnik dla chrześcian ewangielickich, zebrany i ułożony za staraniem ewangelickiego duchowieństwa w c.k. Ślązku, Cieszyn 1865.
3 W przedmowie do pierwszego wydania ks. Jerzy Heczko pisał: „Aczkolwiek język czeski jako pobratymczy nam Polakom dość jest zrozumiały, przecie nikt nie zaprzeczy, że nasz ojczysty jest nam n a j z r o z u m i a l s z y, czego niezbitym dowodem jest i to, że u nas wszędzie polskie Biblie czytane, polskie modlitwy i kazania mówione bywają, i że w naszych szkołach polskie książki zaprowadzone są. Więc jasna to rzecz, że i nasz śpiew nabożny powinien być p o l s k i, aby nas tym lepiej zbudować mógł.” J. Heczko, Kancyonał czyli śpiewnik dla chrześcian ewangielickich, Cieszyn 1865.
4 Na Śląsku Cieszyńskim był używany do lat sześciesiątych XX wieku a na Zaolziu do 2002 roku.
5 W. Chojnacki, Polskie kancjonały na Śląsku w XVII-XX wieku. Szkic biograficzny, Wrocław 1958.
6 Jerzy Klus, Melodyje pieśni kościelnych używanych w zborach ewangelickich na Szląsku, Cieszyn 1886, Paweł Pustówka, Melodje chorałów na organy zastosowane do kancjonału ks. Jerzego Heczki, Goleszów-Równia 1933.