projekt zrealizowany w ramach stypendium twórczego Ministra KiDN na rok 2019/II
Komentarz do edycji utworów organowych Jana Gawlasa
Wstęp
Opracowana edycja utworów organowych Jana Gawlasa oparta jest na rękopisach znajdujących się w bibliotece Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w Katowicach. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że zbiór ten stanowi komplet zachowanej twórczości organowej kompozytora [1].
Rękopisy utworów organowych przechowywane są tam pod sygnaturami: 920R-926R oraz 953R, 954R i 957R. Ich zawartość była do tej pory znana głównie za sprawą publikacji prof. Juliana Gembalskiego, jego nagrań (tylko wybranych kompozycji) oraz odpisów sporządzonych dla celów dydaktycznych w katowickiej uczelni [2].
Do tych skatalogowanych zbiorów dochodzą jeszcze pojedyncze rękopisy nieskatalogowane, odkryte i usystematyzowane przez Tomasza Bonikowskiego w ramach kwerendy przeprowadzonej na przełomie czerwca i lipca 2019 roku. Bonikowski wprowadził własne – robocze sygnatury: D1-D9. Rękopisy te zawierają nie tylko utwory organowe a także ćwiczenia z kontrapunktu, opracowanie liturgii nabożeństwa luterańskiego i inne kompozycje [3].
Zasadnicze znaczenie dla przeprowadzonej w ramach tego projektu edycji mają rękopisy oznaczone jako: D4, D5 i D9. Stanowią one ważny przyczynek do poznania organowej twórczości Gawlasa. Zawierają kolejno: zbiór miniatur chorałowych – „Chorały na organy op. 11” (D4), odpis Preludium i fugi na temat pieśni „Kiedy ranne wstają zorze” (D5) oraz odpis Preludium i fugi na temat pieśni „Nawiedź nas Duchu Święty”, a także pojedyncze opracowanie pieśni „Grosser Gott, dich loben wir” (D9) [4].
Spośród wymienionych, nieskatalogowanych rękopisów, szczególne znaczenie ma zbiór D4 zatytułowany: „Chorały na organy op. 11”. Zawiera on 44 opracowania chorałowe, z których większa część pokrywa się ze znanymi do tej pory kompozycjami ze zbioru „Chorały kościoła Jezusowego” o sygnaturze 957R. Stopień ich podobieństwa jest jednak różny, o czym mowa będzie poniżej. Oprócz kompozycji identycznych lub wariantów, zbiór D4 posiada ponadto 11 nieznanych dotąd opracowań następujących chorałów:
Chwała bądź w wysokości (19), Nastał nam czas przeradosny (34), Na woli Pańskiej spolegam (36), O błogosławiony człowiek (39), Pośpiesz, pośpiesz (51), Radujmy się o chrześcijanie (54), Wierzmyż w Boga jednego (63), Wierzymy w Wszechmogącego (64), Wierzymy z serca uprzejmego (65), Pan Jezus ludu wiernemu (73), Smutny czas niniejszy (56) [5].
Przegląd szczegółowej zawartości wszystkich rękopisów zawierających kompozycje organowe.
Alfabetyczny spis opracowań chorałowych.
Zawiera on podstawowe informacje o opracowaniach (numer, tonacja, ilość taktów, metrum, data powstania). Informacje te są posegregowane według źródeł, z których pochodzą opracowania.
Wykaz kompozycji większych
Wybrane skany rękopisów
Opis edycji
Edycja nutowa sporządzona w zakresie przewidzianym dla tego projektu, obejmuje sześć zestawień:
I – kompozycje większe:
Fantazja i fuga w dawnym stylu op. 7
Fantazja i fuga na temat kolędy „Wśród nocnej ciszy” op. 12
Introdukcja i fuga na temat chorału „Czas radości” op. 13 nr 1
Preludium i fuga na uroczystość konfirmacji na temat chorału „Nawiedź nas, Duchu Święty” op. 13 nr 2
Preludium i fuga na organy na temat „Kiedy ranne wstają zorze” op. 13 nr 3
Fantazja na temat hymnu: „Boże, coś Polskę” op. 14
Chorał „Gdzieżeś ukochany” op. 11
II – opracowania chorałowe ze zbioru 957R „Chorały kościoła Jezusowego”
(z pominięciem kompozycji występujących w zestawieniu III)
III – opracowania ze zbioru 921R (wybór 12 kompozycji z 957R i D4, przygotowanych do wydania przez kompozytora)
IV – 11 opracowań z rękopisu D4 (opracowania których nie zawiera zbiór 957R)
V – wcześniejsze wersje/warianty opracowań chorałowych 921,957)
VI – propozycja wydawnicza autora – kompilacja wszystkich dzieł Gawlasa. Zawiera wszystkie większe opracowania oraz wybór opracowań chorałowych w układzie tematycznym. W tym zestawie dla większości pieśni wybrano jedno opracowanie chorałowe, jedynie w kilku uzasadnionych wypadkach zamieszczono opracowania alternatywne (wersje).
Niektóre kompozycje Jana Gawlasa zachowały się w wersjach zróżnicowanych pod względem materiału muzycznego i oznaczeń wykonawczych. Zaistniała więc konieczność rozstrzygnięcia kwestii uwzględniania tych wariantów, a w konsekwencji dokonania wyboru wersji, na których będzie się opierała edycja poszczególnych utworów.
W przypadku kompozycji większych, problematyczne były jedynie dwie: Fantazja i fuga na temat „Wśród nocnej ciszy” oraz Preludium i fuga na temat „Kiedy ranne wstają zorze”. W istniejących rękopisach występuje wiele skreśleń i poprawek nasuwających wątpliwości dotyczących ogólnej architektury kompozycji (skreślone są np. całe takty). Jednak zachowały się też odpisy nie zawierające żadnych poprawek i skreśleń . Dla tej edycji stały się one wersjami wzorcowymi pod względem materiału muzycznego, zaś oznaczenia wykonawcze, które nie występowały w odpisach, zostały zaczerpnięte z pozostałych źródeł.
Dla opracowań chorałowych (zbiory 957R i D4) autor zdecydował się na edycję niektórych wariantów (wersji wcześniejszych, zawartych w zbiorze D4) i zamieszczenie ich w osobnym zestawieniu, służącym głównie celom porównawczym a także możliwości praktycznego wykorzystania (zestawnienie V).
Po przeprowadzeniu analizy porównawczej opracowań chorałowych z obydwu zbiorów (957R i D4) można określić kolejność postępowania kompozytora dla większości chorałów:
1. pierwotna wersja D4 (czysta lub z poprawkami),
2. kolejna wersja 957R (czysta, z wprowadzonymi w D4 poprawkami lub jeszcze nowymi poprawkami),
3. ostateczna wersja 921R – wybór 12 kompozycji starannie przygotowanych do druku.
Ilość i jakość zmian wprowadzanych w opracowaniach chorałowych jest różna dla poszczególnych chorałów. Część opracowań jest identyczna, w innych występują drobne tylko różnice, zaś w jeszcze innych są one dość istotne. Zmiany dotyczą głównie melodyki i rytmiki prowadzenia głosów. W niektórych wypadkach Gawlas zmienia całkowicie sposób prowadzenia jednego tylko głosu (np. w pedale), inne pozostawiając bez zmian. W chorałach: „Nawiedź nas Duchu Święty”, „Podziękujmyż Chrystu Panu”, „Dobroty łaski pełen” zmiany są na tyle duże, iż można by je uznać za autonomiczne wersje [6].
Oprócz zmian w zakresie melodyki i rytmiki, kolejne różnice występujące pomiędzy chorałami z rękopisu D4 a 957R dotyczą tonacji (w zbiorze 957R kilka opracowań posiada tonację obniżoną o pół lub cały ton w stosunku do zbioru D4), metrum (w 957R – redukcja wartości o połowę – metrum 2/4), pozycji cantus firmus (np. w chorale: „Kto się w opiekę”, w zbiorze D4 zanotowany jest w pozycji tenorowej – klucz basowy, natomiast w 957R w oktawie razkreślnej).
Uwagi techniczne do edycji
Rękopisy Gawlasa w większości były egzemplarzami wykorzystywanymi w praktyce koncertowej – czystopisami „roboczymi”. Część z nich – zwłaszcza w przypadku większych form, zawiera wiele oznaczeń wykonawczych, dynamicznych i agogicznych. Rękopisy te były używane jako materiał wykonawczy. Częściowo zachowała się rejestracja – najprawdopodobniej dotycząca organów Kościoła Jezusowego w Cieszynie. Jej ewentualne wykorzystanie jako punktu orientacyjnego wymaga osobnego zbadania.
W niniejszej edycji nutowej – wzorem wydawnictw praktycznych, nie uwzględniono następujących oznaczeń: palcowanie, aplikatura pedałowa, rejestracja, czasy trwania. Oznaczenia te zazwyczaj notowane są ołówkiem i nie posiadają cech stałych. Wyjątkowo starannie i konsekwentnie notuje jednak Gawlas aplikaturę pedałową. Uwzględnione natomiast zostały istniejące oznaczenia interpretacyjne (frazowe, agogiczne i dynamiczne) – na tyle, na ile były dostępne dla danej kompozycji. Zamieszczone w edycji oznaczenia manuałów mają jedynie charakter orientacyjny i podobnie jak szczegółowa dynamika są zmiennymi interpretacyjnymi zależącymi od wykonawcy i warunków technicznych itp. Pisownia tytułów pieśni pozostała oryginalna [7].
Datowanie i opusowanie
Kompozycje organowe Jana Gawlasa powstawały przed i w trakcie II Wojny Światowej, od roku 1929 (Preludium i fuga w dawnym stylu op. 7) do 1944 (chorały: Gdzieżeś ukochany, Mój młody żywot skończony). Widniejący na rękopisie Preludium i fugi na temat Nawiedź nas Duchu Święty (op. 13 nr 3) rok 1944, jest prawdopodobnie datą sporządzenia odpisu. Istnieje możliwość, iż podobnie jak w przypadku pozostałych kompozycji z op. 13, utwór powstał już przed wojną, ponieważ stanowi część tego opusu [8]. Opracowania chorałowe powstały w większości w latach 1940/41. Większość z nich posiada nawet dokładne daty powstania. W okresie powojennym Gawlas nie pisał już utworów organowych.
Zachowane kompozycje organowe zaopatrzone są numerami opus. Pewne zamieszanie wprowadziły publikowane wcześniej zestawienia dzieł kompozytora, zawierające pozycje nieistniejące lub błędnie zidentyfikowane albo podające niewłaściwy numer opus [9].
Przyjmując założenie, że zbiór rękopisów biblioteki Akademii Muzycznej stanowi komplet zachowanych dzieł organowych Gawlasa, jedyną niejasnością jest zamiana opusu 11 w zeszycie o sygnaturze 957R, na opus 14. Możemy jednak przyjąć, że wszystkie opracowania chorałowe powinny pozostać oznaczone jako op. 11 [10].
Przypisy
1. Problem ewentualnego istnienia jeszcze innych kompozycji omówiony został w artykule prof. Juliana Gembalskiego: Twórczość organowa Jana Gawlasa, Zeszyty Naukowe, seria I nr 26, Wydawnictwo AMiKS, Katowice 1993.
3. Wyniki tej kwerendy zostały opublikowane jako: T. Bonikowski Przyczynek do twórczości Jana Gawlasa, „Notes Muzyczny” 2019, nr 2(12), s. 225-231.
4. Jedyne opracowanie Gawlasa pieśni do tekstu niemieckiego.
5. Numeracja zgodna ze zbiorem D4: „Chorały na organy op. 11″
6. Analiza porównawcza postępowania kompozytora w przypadku opracowań chorałowych jest zagadnieniem ciekawym z punktu widzenia nauki kontrapunktu i mogłaby stać się przedmiotem osobnego opracowania. Szczegółowy wykaz tych różnic nie został przedstawiony w formie tabelarycznej, ale w postaci edycji wariantów opracowań w zestawieniu V.
7. W późniejszych, powojennych spisach kompozycji pojawiają się tytuły uwspółcześnione, co ma związek z aktualizacją tekstów śpiewników przeprowadzanych w polskim Kościele Ewangelicko-Augsburskim. Tak np. tytuł A na ziemi zmieniony został na wersję Na tej ziemi a Nuże wielkanocne chwały na Więc już wielkanocne chwały. Zabiegi te zaburzyły pierwotny układ alfabetyczny.
8. W pracy J. Gembalskiego podany jest rok 1938, mimo iż powołuje się on na źródło biblioteczne w którym zapisana jest data 1944 (920R). Być może istnieje jeszcze inny rękopis w zbiorach prywatnych?
9. J. Gembalski dz. cyt., s. 94,99.
10. Świadczy o tym np. fakt, iż wszystkie pozostałe rękopisy zawierające opracowania chorałowe zaopatrzone są opusem 11 (łącznie z odpisami ze zbioru 957) oraz to, że jako opus 14 oznaczona jest inna kompozycja (Fantazji na temat: Boże coś Polskę). Nie wiemy też czy zmiany opusu na okładce dokonał sam Gawlas?